Lyset i fjorden
Ein einsleg gard på ei fjellhylle seier langt meir om norsk identitet enn svinepølser og julesong.
Denne artikkelen er over fire år gammelEtter valet i haust tok eg meg fri. To veker åleine på ei hytte høgt over Geirangerfjorden. To veker der eg las, skreiv og høyrde musikk.
Ein kveld skrudde eg av lyset, gjekk ut og såg ned på den svarte fjorden. Fleire kveldar hadde eg lese lokalhistorikaren Sakarias Ansok sine forteljingar om gardane som klamra seg til fjellhyllene utover langs fjorden. Eg ville ha ein flik av opplevinga av å bu på ein straumlaus, einsam gard med stupbratte fjell på alle sider.
Forteljingane til Ansok er ein klassikar i fjordbygdene på indre Sunnmøre, og vart først publisert som ein serie artiklar i Sunnmørsposten på 1960-talet. Artiklane vart seinare samla i to bøker. Det var ei av desse eg las om kveldane på hytta.
Sterkast inntrykk gjorde historia om Megardsplassen, ein stad eg må vedgå eg ikkje visste om. Mange av gardane langs fjorden er verdskjende turistattraksjonar, som Skageflå, der dronning Sonja i 2006 avduka plaketten som vitna om at fjorden hadde kome på FNs verdsarvliste.
Men Megardsplassen blir det ikkje fortald om over høgtalarane på ferja eller sightseeing-båtane. Garden låg i ei bratt skråning 450 meter over fjorden, ei skråning som endar i eit stup rett ned i fjorden. Der budde Ivar og Maren Rudi åleine med fire små ungar. Ingen svalt på garden, men vinteren var lang og hard.
Vegen ned til fjorden var så bratt og farleg at ein trong to mann for å kome seg ned: den som gjekk måtte vere festa i eit tau som den andre måtte fire. Det var berre ein annan mann i nærleiken, han Sølvfest på garden Horvadrag, som låg eit stykke lenger innover fjorden, bak ein åskam.
Horvadrag var delvis bygd under ein fjellhammar, til vern mot steinras. Då Sølvfest var åtte-ti år gammal låg soverommet hans i den delen av huset som stakk ut frå hammaren. Ein dag bad faren han stå opp tidleg for å hjelpe han med noko. Sølvfest drog seg opp, og like etter «susa ein stein ned gjennom ark-taket, knasa halve senga, fór vidare gjennom golv og vegg og beint på sjøen!», fortel Sølvfest sine born til Ansok.
Faren bygde opp att huset, og Sølvfest budde i same rommet resten av oppveksten. Ingen fleire steinar kom. Men ein maidag i 1899 kom eit heilt steinras og «sopte av murane kvar ei fjøl frå den enden av huset som ho nådde i», medan familien krøkte seg saman lengst inne i huset under hammaren.
Då bestemte Sølvfest seg for å flytte. Våren 1900 drog folket frå Horvadrag, og då hadde ikkje Ivar og Mari på Megardsplassen noko anna val enn å flytte dei òg. Det var dei heldige med. Vinteren som følgde kom eit snøras og feia heile garden på fjorden.
«Raseringa av heimbygda mi er blitt underhaldning. Eg føler meg som ein idiot.»
Det var dette eg ville prøve å forstå, der eg stod utanfor ei mørklagt hytte og såg utover ein fjord utan lys som vitna om andre menneskje: kor einsamt, stille og mørkt det måtte vere å bu på Megardsplassen og dei andre straumlause fjellgardane.
Mi utflukt i mørket varte ikkje lengje. Kanskje fire-fem minutt. Så snudde eg meg og såg innover fjorden, mot lysa i bygda Geiranger. Hundre år i ei rørsle. Frå mørke fattigslege fjellgardar til hotellsalongar som lukta av sigar og parfyme, der fint kledde folk småprata på all verdas språk.
Allereie i 1907, medan det framleis budde folk på mange av gardane utover i fjorden, vart den første elektriske lyspæra tent i Geiranger. Karl Mjelva, oldefar, bygde eit av dei første kraftverka på den norske landsbygda.
Elektrisiteten endra bygda, og landet. Saman med ei rekke andre vitskaplege nyvinningar, som skapte industri, handel og velstand, og førte stadig fleire turistar innover fjorden.
For folket på fjordgardane baud utviklinga på enklare måtar å tene til livets opphald. Ein etter ein vart dei fråflytta, dei siste i 1961.
På slutten av 1960-talet, då Ansok drog rundt og intervjua dei som framleis hugsa livet på desse gardane, hadde framstegstrua som prega min oldefar eit halvt hundreår tidlegare fått seg ein knekk. Hjå Ansok er skildringa prega av vemod:
«Tusental fjell- og strandgardar vert no fråflytte og lagd aude. Det legg seg som ei kald hand over alt, der mann og kvinne fann lukke i å stå side om side i arbeid, der friske born leika på tunet. No møter du stengde dører. (...) Husa står forfalne og rotnar», skriv Ansok i innleiinga i boka som passande nok har tittelen «Eld som slokna».
Historiene til Ansok var ein viktig årsak til opprettinga av organisasjonen «Storfjordens venner». Sidan 1970-talet har dei restaurert mange av gardane langs fjorden. Skageflå var den første.
Naturen er hovudårsaka til at Geirangerfjorden og Nærøyfjorden er blitt ein del av verdsarven. Men for mange vestlendingar er dei aude gardane ein vel så viktig arv.
I ei tid der mange tydelegvis kjenner norskdomsidentiteten drive for vêr og vind, berre fordi det finst folk her i landet som ikkje feirar jul og ét svinekjøt, trengst det noko meir enn overflatesymbol:
Leit opp di eiga fortid. Det er eit skikkeleg anker.
